بقره آیه 38

آیه سی و هشتم سوره بقره یکی از آیاتی است که در جامعه‌شناسی می‌توان از آن بهره برد. پیش از پرداختن به این موضوع باید به نکات ذیل اشاره کرد:

نکته اول آنکه استفاده از ضمیر فاعلی «نا» در عبارت «قلنا» نشان دهنده، نقش مدبرات عالم در طول نقش حضرت حق تعالی است.

نکته دوم، استفاده از عبارت «جمیع» برای هبوط است. حال آنکه حضرت آدم و حوا دو نفر بودند. برخی می‌گویند همه افراد بشر، در صلب آدم بودند. حال آنکه در زمان هبوط حضرت آدم (ع) نسناس‌ها بر روی زمین زندگی می‌کردند و تبار بسیاری از افراد، به نسانس‌ها برمی‌گردد. یکی از احتمالاتی که در این فراز وجود دارد و نظر نگارنده نیز همان است، این است که ابلیس نیز همزمان با حضرت آدم و حوا، هبوط داده شد و به همین اعتبار از عنوان «جمیع» استفاده شده است. عبارات قرآن کریم نشان می‌دهد که ابلیس، پیش از فریب حضرت آدم و حوا، به سبب حسادت و تکبری که داشته، «رجیم» شده اما تا زمان فریب آن حضرات، هبوط نداشته است. او توانایی سیر در جنت ناسوتی را داشته که توانسته در آن مکان، حضرت آدم و حوا را فریب دهد.

در ادامه می فرماید «تا هدایتی از من به سوی شما آید». برای پیامبری حضرت آدم (ع) چند جهت قابل تصور است. اول آنکه حضرت پیش از هبوط پیامبر بوده است. این جهت باطل است. کسی که از جانب حق تعالی به پیامبری مبعوث شده، هدایت یافته است و به سبب قرار گرفتن در تحت لوای هدایت الهی شیاطین به ساحت او راه ندارند. در قرآن نیز هیچ گزارشی مبنی بر فریب خوردن انبیا الهی نداریم و گزارش مربوط به حضرت آدم (ع) مربوط به قبل از هبوط ایشان است. تصور دیگر آن است که حضرت آدم (ع) پس از هبوط به پیامبری منصوب شده‌اند که طبق این بیان قبل از رسیدن به این مقام، باید هدایت یافته باشند.

پس محال است که پیامبری فریب ابلیس را بخورد. اگر ابلیس پیامبری را فریب دهد، او دیگر پیامبر نیست؛ چرا که پیامبران هدایت یافته‌اند و یا خدا و یا مشهودان آنان را هدایت کرده‌اند لذا چون هدایت یافته‌اند، برگشت به عقب ندارند. آدم هبوط کرده و بعد از هبوط خود مورد تربیت «نا» قرار می‌گیرد و نبی می‌گردد. پس آدم قبل و بعد از هبوط متفاوت است.

پس از هبوط، ابلیس نیز ظرفیت هدایت را داشته است و نپذیرفته است. در طول تاریخ گزارشات متعددی از هدایت یافتن افراد فریب خورده وجود دارد. کبر و حسادت، سبب عدم هدایت ابلیس شد. انسان ظرفیت مقام جمعی را دارد و ابلیس به همین موضوع حسادت کرد. اما سایر موجودات و از جمله جن نمی تواند مقام جمعی داشته باشند و محدودند.

در ذیل این آیه، می‌توان به نقش شرور و بدی‌ها در جامعه شناسی پرداخت.